Werkstuk: Kruistochten
Kruistochten
Inhoudsopgave
Titel: Pagina:
Inhoudsopgave 1
Inleiding 2
Oorzaken van Kruistochten 2
Volkskruistochten 3
Kinderkruistochten 3
Ridderkruistochten 4
Verschillende ridderorders 4
Eerste Kruistocht 4
Tweede Kruistocht 5
Derde Kruistocht 5
Vierde Kruistocht 6
Vijfde Kruistocht 6
Zesde Kruistocht 6
Zevende Kruistocht 7
Achtste Kruistocht 7
Overwinning van de Islam 7
Chronologisch Overzicht 7
Latere kruistochten 8
Invloeden en Gevolgen 8
Eigen Mening 9
Conclusie 9
Bronvermelding 10
Inleiding
Het Van Dale woordenboek kent twee omschrijvingen van kruistochten. De ene is: `Georganiseerd, heftig of vurig optreden van een groep personen tegen iets dat zij verkeerd, ofwel voor iets dat zij goed achten. ` Wij gaan het echter hebben over de andere betekenis van het woord namelijk: `Naam voor de van het einde der elfde tot het einde der dertiende eeuw door de Christenen van West-Europa ondernomen gewapende tochten naar het Heilige Land, om de heilige plaatsen op de Mohammedanen te veroveren. `
Maar ook in dit soort religieuze kruistochten kunnen we weer twee soorten ontdekken. Allereerst kruistochten in de ruime zin. De definitie daarvan luidt: Alle militair georganiseerde ondernemingen tegen de vijanden van het rooms-katholieke geloof. Onder vijanden worden onder andere de Albigenzen en de Hussieten gerekend. Er is echter één vijand waar de kruidtochten meestal tegen gericht waren; de Mohammedanen. Als we van kruistochten in de engere zin spreken gaat het dan ook om kruistochten tegen deze Islamieten.
Kruistochten zijn de verschillende tochten die westerse krijgers van de 11de tot de 13de eeuw ondernamen voor het behoud van de heilige plaatsen in Palestina tegen de Islam.
Ook in deze vorm van kruistochten zijn weer verschillende groepen te ontdekken. In de volgende paragraven wordt hier dieper op ingegaan.
Oorzaak van Kruistochten
De meest algemene verklaring voor kruistochten is een religieus enthousiasme, dat een uitlaatklep nodig had. Dat kreeg het door een Heilige Oorlog. Hoewel deze verklaring juist is, is het niet de enige oorzaak. Het Islamitische Rijk heeft in de loop van de zevende eeuw de Middellandse Zee veroverd. Dit betekende het einde van het vroegere Romeinse Rijk. Hierdoor raakte de handel in Europa achterop. Dit kon alleen hersteld worden als men dit gebied weer heroverde. Toen in de tiende eeuw het Islamitische rijk in verval raakte lagen er mogelijkheden voor de Europeanen. Dat deze ook echt benut werd en lag aan de destijds heersende overschot aan mensen en producten. Hierdoor was er een tekort aan bebouwbare grond en demografische groei ontstaan. Bovendien vond rond deze tijd een sterke opkomst van de ridderstand plaats. Dit zorgde ervoor dat er genoeg ridders waren om deel te nemen aan de kruistochten. Deze ontwikkelingen én de religieuze herleving in die tijd (met als centrum het stadje Cluny in Frankrijk) droegen bij aan het ontstaan van de kruistochten. Dit alles heeft ertoe geleid dat de oproep van Paus Urbanus II op het concilie van Clermont-Ferrand (27 november 1095) gehoor vond. Deze oproep was het startsein voor de eerste kruistochten.
Volkskruistochten
De oproep van Urbanus vond als eerste gehoor bij het gewone volk. Kruistochtpredikers als Peter van Amiens, ook wel Peter de Kluizenaar genoemd, bewerkten het volk en zo ontstond de eerste (volks) kruistocht. Deze Kruistocht wordt ook wel de Boerenkruistocht genoemd. De deelnemers waren vooral boeren en kleine burgers. Omdat iedere leiding ontbrak bereikte slechts een klein deel het doel, de Heilige Stad Constantinopel, het huidige Istanboel. Het grootste deel van het leger kwam om in Hongarije. Peter van Amiens overleefde de catastrofe en maakte vervolgens de Ie Kruistocht mee. In 1099 keerde hij terug en stichtte een klooster in Neufmoûtier. Later zouden er nog enkele spontane volkskruistochten ontstaan. Één van de bekendste daarvan zijn de kinderkruistochten.
Kinderkruistochten
De hele kinderkruistochten (1212) zijn in de loop der jaren een fenomeen geworden. Dit begon al in de middeleeuwen waarin kroniekschrijvers deze optocht vaak als uitgangspunt voor een verhaal kozen. Dit is eigenlijk nooit meer anders geweest. Het bekendste boek dat bijna iedereen heeft gelezen is `Kruistocht in Spijkerbroek` van Thea Beckman (zie foto).
Met dit gegeven in je achterhoofd is het dan ook niet verwonderlijk dat het verhaal in de loop der tijd behoorlijk is aangepast, veranderd en overdreven. Wat in de meeste boeken hierover centraal staat is het vreselijke lijden van de immense grote groepen kinderen. Dit klopt echter niet. De deelnemers aan de kinderkruistochten waren geen kinderen! Het waren vooral boeren en jonge arme burgers die een uitvlucht zochten, weg van de dagelijkse ellende. Het verhaal dat het kinderen waren, en hiermee dus ook de naam Kinderkruistocht, is in de Middeleeuwen ontstaan. Dit is niet zomaar gebeurd, dit is het gevolg van de foute vertaling van het Latijnse woord pueri.Dit woord gebruikte men vroeger niet om een leeftijd maar om een afkomst aan te duiden (met name horigen uit de klasse van de landarbeiders en de herders). Later is het woord echter gebruikt om ook jonge kinderen mee aan te duiden. Reeds bij de middeleeuwse kroniekschrijvers is de legende ontstaan dat het kinderen betrof.
Eigenlijk is Kinderkruistocht dus een populaire benaming voor de volkskruistochten in 1212.
De eerste kinderkruistocht werd gevormd door een Duitse en wellicht ook Franse groep. Er waren enige duizenden, voornamelijk jonge mannen en vrouwen uit verpauperde agrarische gezinnen, deelnemers. De aanvoerder van de Duitse
groep was een jonge profeet, Nikolaas, die voor de deelnemers Gods stem vertolkte. De route ging langs de Rijn naar de Elzas. Volgens sommige bronnen staken ze vandaar uit de Alpen over en arriveerden ze op 20 augustus in Piacenza. Andere, oudere, bronnen geven een route door Zwaben, Beieren en Oostenrijk en vervolgens, via de Brennerpas, Lombardije. Op 25 augustus kwamen de kruisvaarders in Genua aan. Daar splitste de groep zich. Sommigen bleven in Genua, anderen trokken verder naar Marseille en Rome. Slechts een klein aantal werd ingescheept, waarschijnlijk naar Marseille, en werd door piraten gevangen genomen en als slaven aan de Saracenen verkocht.
In hetzelfde jaar deed ook Franciscus nog een poging maar ook deze liep op niets uit.
Hoewel de kruistocht dus niet uit kinderen bestond staat wel vast dat het geen pretje geweest is.
Ridderkruistochten
Ridderkruistochten waren over het algemeen veel beter georganiseerd dan Volkskruistochten. Ridderkruistochten zijn later begonnen dan Volkskruistochten, het duurde namelijk langer voordat al die verschillende ridderordes georganiseerd waren. De eerste ridderkruistocht begon pas in 1096 terwijl de eerste volkskruistocht al in 1095 plaats vond.
De ridders waren beter bewapend, beter voorbereid als het gewone volk. Dit was (zo leert de geschiedenis ons) echter geen garantie voor het slagen van zo`n kruistocht.
Verschillende Ridderorders
Zoals al eerder vermeld, bestonden de deelnemers aan ridder(!)kruistochten uit ridders. Iedere ridder behoorde tot een ridderorde. In die tijd waren er veel ridderorders. Elke ridderorde had zijn eigen symbool. Hieronder volgen de vijf belangrijkste geestelijke ridderorden en hun wapen:
1: Sint Jacob en het zwaard
2: Maltezerorde
3: Tempeliers
4: Ridders van het Heilige Graf
5: Teutonen
I Ridderkruistocht (1096-1099)
Deze kruistocht stond onder de algemene geestelijke en politieke leiding van de pauselijke legaat Adhemar van Monteil bisschop van Le Puy. Vier verschillende legers trokken langs verschillende plaatsen naar Constantinopel.
Godfried van Bouillon (Hertog van de NederLotharingen) was de leider van het Lotharingse leger, Bohemud van Tarente was de leider van de Noormannen van Zuid-Italië, Raymond van Toulousse was de leider van het leger van de Provençalen en Robert van Normandië en graaf Robert II van Jeruzalem waren de leider van de ridders uit Noord-Frankrijk en Vlaanderen.
Eind 1096 kwamen ze in Constantinopel aan, daar echter wilde Alexius I hen niet overzetten naar klein Azië voordat de kruisvaarders hadden beloofd de macht van de keizer over de heroverde gebieden daar te erkennen. In mei 1097 kwam het leger in beweging in Anatolië en ging vervolgens verder naar Antiochië, daar kwamen ze aan in oktober 1097 en werd pas veroverd op 3 juni 1098. Ondertussen waren de Frankische baronnen het oneens geworden en was Boudewijn van Boulogne in Edessa gaan wonen en had daar een graafschap gesticht.
Bohemund van Tarente en Raimond van Toulousse hadden ruzie over het bezit van Antiochië. Pas in januari 1099 konden ze pas verder naar Jeruzalem trekken, maar dat was intussen van Egypte geworden.
II Ridderkruistocht (1147-1149)
Deze kruistocht werd noodzakelijk gehouden voor de verovering van Edessa door de Islamitische leider Zengi in 1144. Hij werd in het Westen aangezet tot de Christelijke leer door Bernardus van Clairvaux en in tegenstelling tot de eerste kruistocht namen bij deze ook keizer Koenraad III en koning Lodewijk VII van Frankrijk zelf deel aan de krijgsverrichtingen. Het Duitse leger dat eerst naar Klein-Azië was getrokken kreeg een nederlaag bij Doryleum op 26 oktober in 1147 en het leger was verder van weinig nut. Lodewijk VII trok naar Antiochië waar hij door Raymond van Politiers (vorst van Antiochie) werd gewezen op het grote gevaar van Noer al-Din. De koning had geen zin om zich voor Raymond in te spannen ondanks dat hij een goede band had met de beroemde Eleonora van Aquitanië (de koningin) zette hij de tocht voort. Na een uitgestorven leger trokken de kruisvaarders richting huiswaarts. Noer al-Din maakte hier gebruik van en veroverden Antiochië en alle andere steden ten oosten van Orontes.
III Ridderkruistocht (1189-1192)
In 1171 werd het Egyptische rijk der Fatimiden veroverd door Saladin (generaal van Noer al-Din). Hierdoor was er een einde gekomen aan een schisma tussen Egypte en Syrië in het Islam. De kruisvaarders lagen nu ingesloten in een aaneengesloten rijk. Na de dood van Noer al-Din in 1174 werd Saladin de machtige en bekwame leider van dit rijk. Hij veroverde de ene na de andere stad, bijvoorbeeld Damascus al in 1174 en op 2 oktober 1187 ook Jeruzalem. Slechts drie steden en een paar vestigingen bleven in handen van de westerse landen.
Paus Clemens III riep het Christendom nog een keer op voor een kruisvaart, de drie belangrijkste leiders voor deze tocht waren: keizer Frederik I Barbarossa, Filips II August en Richard Leeuwenhart. het Duitse leger kwam nu voor het eerst aan in Klein-Azië, maar Frederik Barbarossa verdronk in de Selef op 10 juni 1190 en daardoor viel het Duitse leger uiteen. De Franse en de Engelse koningen kwamen in overeenstemming en veroverden zo Akko in 1191, tijdens deze verovering stierf de Vlaamse graaf Filips van de Elzas (1 juni 1191). Filips August trok zich terug vanwege de aanhoudende botsingen met Richard Leeuwenhart. Richard veroverde vervolgens een deel van de kuststreek dat het koninkrijk Akko zou vormen, maar het lukte hem niet om Jeruzalem van Saladin te veroveren. Hij kreeg in Jeruzalem alleen de vrije toegang voor de christenen tot de heilige plaatsen. De derde kruistocht had met name voor de joodse bevolking van Engeland tragische gevolgen, vooral in Lynn, Norwich, Stamford en York waar vele mensen de dood beven de christelijke doop verkozen.
IV Ridderkruistocht (1202-1204)
Deze kruistocht werd door de Venetiaanse dode, Enrico Dandolo en voor de volledige politieke doeleinde gebruikt. Een van de belangrijkste gevolgen van de vestigingen van de westerse staatjes in het Oosten was geweest dat Venetië, Genua en Pisa er handelskantoren hadden opgericht die een bloeiende specerijenhandel onderhielden.
De vierde kruistocht was gehouden op het initiatief van Innocentius III en stond onder leiding van Bonifatius van Montferrat, Simon van Montfort, Villehardouin en Boudewijn IX (graaf van Vlaanderen en Henegouwen). Men veroverde voor Venetië de stad Zara in Dalmatië en ging op het voorstel van de troonpretendent in om zich te mengen in de opvolging te Constantinopel. De kruisvaarders veroverden de stad op 12 april 1204 en ze verkozen Boudewijn IX tot de eerste keizer van het Latijnse Keizerrijk, dat tot 1261 zou standhouden. Venetië verkreeg zeer grote handelsvoordelen en tevens de hegemonie over de Middellandse zee, aan Jeruzalem dachten ze niet meer.
V Ridderkruistocht (1217-1221)
De paus nam in deze toestand geen genoegen en het Concilie van Lateranen besloot in 1215 tot een nieuwe kruistocht. De belangrijkste leiders waren Andreas II,(koning van Hongarije)
en Leopold VI (hertog van Oostenrijk). Zij kwamen aan in Akko, waar de koning Jan van Brienne hen overhaalde de oorlog te verleggen naar Egypte. De kruisvaarders maakten een plan voor de belegering voor de aanval op Damiate, dat in november 1219 zich moest overgeven. Hierbij onderscheidde de Hollanders zich onder graaf Willem I en onder Jan van Brienne. Jan van Brienne wilde op het voorstel van Egypte ingaan, Damiate ruilen tegen Jeruzalem, maar de pauselijke legaat Pelagus verzette zich hiertegen. De kruisvaarders trokken in 1221 op tegen Caïro, maar slaagden niet in hun opzet. de sultan liet hun ongedeerd vertrekken, als zij Damiate prijsgaven.
VI Ridderkruistocht (1228-1244)
In 1225 was de Duitse keizer Frederik II in het huwelijk getreden met de dochter van Jan van Brienne. Ter gelegenheid van dit huwelijk beloofde hij aan de paus een kruistocht te zullen ondernemen. Frederik de II wilde deze kruistocht maken door een compromispolitiek ten opzichte van de Islam de heilige plaatsen definitief opstellen voor het westen. Hij vertrok eindelijk in 1228 met zijn leger naar het Oosten; hij sloot op 11 februari 1229 de Vrede van Jaffa met de Egyptische sultan, die de Christenen inderdaad een ruime bewegingsvrijheid gaf in Palestina. Frederik II liet zich op 12 maart 1229 tot koning van Jeruzalem kronen, wat bij de Frankische heren daar een geweldige reactie losmaakte. De Europese strijd tussen Welfen en Ghibellijnen kreeg nu een verlengstuk in het Oosten, wat erg nadelig zou zijn voor de strijd tegen de Islam. In 1244 ging Jeruzalem definitief voor het westen verloren.
VII Ridderkruistocht (1248-1254)
Alleen Lodewijk IX van Frankrijk wilde de toestand van Palestina verbeteren, dus hij vertrok vanuit Aigues-Mortes in 1248 samen met de Vlaamse graaf Willem van Dampierre en veroverde in 1249 de Egyptische stad Damiate. Het kruisleger werd overheerst door ziekte en heimwee en werd zo dus verslagen bij Mansoerain 1250. Lodewijk IX werd met zijn leger gevangen genomen en tegen een enorm losgeld vrijgelaten. Terwijl de meeste kruisvaarders toen huiswaarts keerden, ging Lodewijk IX naar Syrië, waar hij vervolgens vier jaar op versterking wachtte en de kuststeden in staat van verdediging bracht. Hij stuurde de Vlaamse franciscaan Willem van Ruysbroeck naar Möngke (de grote chan der Moluken) daar moest hij een bondgenootschap tegen de Islam tot stand brengen (1253-1254), maar dit mislukte dus keerde de koning terug naar Frankrijk.
VIII Ridderkruistocht (1270)
Na het vertrek van de kruisvaarders hadden de Manelukken daar gebruik van gemaakt en konden ze zo de laatste steunpunten in het Oosten veroveren. ze konden hiervan gebruik maken, omdat de Westerlingen steeds erge ruzies hadden, het waren ruzies tussen de Venetianen en de Genuezen. In 1265 vielen Caesarea en Arsuf in handen van de Islam en in 1266 Jafa en in 1268 viel Antiochië nog in handen van de Islam. Lodewijk IX maakte zich nogmaals klaar om terug naar Frankrijk te gaan. Zijn broer Karel van Anjou (pas koning van Napels geworden) haalde hem over om naar Tunis te zeilen. de koning deed dat en vertrok op 4 juli vanuit Aigues-Mortes samen met Gwijde van Dampierre, maar Lodewijk IX overleed tijdens de belegering in Tunis. Kroonprins Eduard van Engeland wilde graag in het bezit komen van Palestina, hij kon slechts een wapenstilstand bereiken (1272).
Overwinning van de Islam
Konden de ridderorden de enclaves handhaven? Nee, dat konden ze niet. In de steek gelaten door het Westen, konden de ridderorden de christelijke enclaves niet langer houden tegen de steeds toenemende druk van de Islam. Alle kruisvaarders vestigingen vielen. Het sterke Krak des Chevaliers (van de Hospitaalridders) viel in 1271, Tripoli in 1289, Sidon en Beyrouth, Tyrus en Akko ten slotte in 1291.
Chronologisch Overzicht
1095 (27 nov.): Oproep tot kruistochten Paus Urbanus II
1095: Eerste Kruistocht, de Boerenkruistocht
1096-1099: De Eerste kruistocht
1147-1149: De Tweede Kruistocht
1189-1192: De Derde Kruistocht
1202-1204: De Vierde Kruistocht
1209-1229: De kruistocht tegen de Albigenzen in Frankrijk
1212: Kinderkruistochten
1217-1221: De Vijfde kruistocht
1225: Duitse keizer Frederik II trouwt met dochter van Jan van Brienne
1228: Begin Zesde Kruistocht
1229 (11 febr.): Vrede van Jaffa
1229 (12 mrt.): Frederik II koning van Jeruzalem
1244: Jeruzalem definitief voor het Westen verloren (is einde 6e Kruistocht)
1248-1254: Zevende Kruistocht
1265: Caesarae en Arsuf in handen van de Islam
1266: Jaffa in Islamitische handen
1268: Antiochië in handen van de Islam
1270: Achtste Kruistocht
1271: Val van Krak des Cheveliers
1272: Wapenstilstand tussen Christenen en Islamieten
1289: Val van Tripoli
1291: Val van achtereenvolgens: Sidon, Beyrouth, Tyrus en ten slotte Akko
1344: Verovering van Smyrna
1365: Verwoesting van Alexandrië door Peter I van Cyprus
1453: Turken veroveren Constantinopel
1571: Grote Christelijke overwinning van Lepanto
1683: Ontzet van Wenen
Latere Kruistochten
Hoewel de kruistochten in 1291 met de val van Akko ten einde waren, bleef het idee nog lang de gemoederen van vele westerse vorsten boeien. In de 14e eeuw werd Smyrna (1344) veroverd door het Christendom. Peter I van Cyprus verwoestte Alexandrië (1365). Daarna werden de Turken echter zo sterk dat de uitbreiding van dat rijk niet meer te stoppen was. De projecten van Filips de Goede en van Paus Pius II bleven hierdoor onuitgevoerd. Na de overwinning van de Turken op Cyprus volgde in 1571 de grote Christelijke overwinning van Lepanto in 1571. Samen met het ontzet van Wenen in 1638 was dit de laatste uiting van het kruisvaarders ideaal. Slechts één ridderorde bleef intact. De hospitaalridders bleven de strijd tegen de Turken en later tegen de Barbarijse zeerovers voortzetten. Eerst deden ze dit vanuit Rhodos, later vanuit Malta.
Invloeden en Gevolgen
De kruistochten hebben veel invloed gehad op de geschiedenis. Toch is het moeilijk te zeggen hoeveel precies. Dat heeft als oorzaak dat vaak heel moeilijk is vast te stellen of iets echt een gevolg van de kruistochten is, of iets alleen maar is versneld onder de invloed van de kruistochten. En of iets zonder kruistochten ook wel gebeurd was. Een zeer duidelijk gevolg van de Kruistochten is de Jodenvervolging (in de middeleeuwen, zeker niet door o.a. Hitler!). Na de Eerste Kruistocht zijn vele Joodse gemeenschappen in Duitsland, Bohemen en Jeruzalem vervolgd. Na de Derde Kruistocht hebben in Engeland zeer veel van deze afschuwelijke vervolgingen plaats gevonden.
De grotere mobiliteit van mensen en goederen aan het eind van de middeleeuwen is zonder twijfel ook een gevolg van de Kruistochten.
Iets dat ook onomstreden met de kruisvaarders politiek te maken heeft gehad is de verzwakking van het Byzantijnse Rijk. In hoeverre is echter discutabel.
Ook discutabel is de relatie tussen kruistochten en onder meer; de herontdekking van Aristoteles, de Provençaalse lyriek en de Islamitische hofpoëzie.
Wel brachten de Kruisvaarders veel Arabische uitvindingen naar West-Europa. Enkele voorbeelden zijn de al-oed, de voorloper van de gitaar en vele boeken.
Eigen Mening
Hadden de kruisvaarders het recht om oorlog te voeren en dat dan goed te praten met hun godsdienst?
Wij vinden dat ze dat recht niet hadden. Het Christendom is tegen oorlog en geweld, dus zijn ze tegen iedere vorm van oorlog. Ook vinden ze alle mensen gelijk. Maar ze staan wel toe, sterker nog ze moedigen het aan, dat christenen oorlog voeren tegen de Islamieten.
Wij vinden dus dat ze zich niet mogen verschuilen achter hun godsdienst, want wat is die nu waard als ze afwijken van hun principes, want in feite is het christendom tegen oorlog en hun praten het goed via het christendom.
We vinden ook dat de christenen het Heilige Land niet mogen opeisen, want het is ook belangrijk voor het Jodendom en voor de Islamieten. Zij hechten er evenveel belang aan. Ze zouden het beter samen kunnen delen, want dan is het eerlijk verdeeld.
Met de kruistochten hebben veel onschuldige mensen geleden onder het geweld van zowel de Christenen als de Islamieten. Dat kan nooit de bedoeling van een godsdienst zijn.
Het enige voordeel dat de kruistochten hebben gehad is dat ze hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van West-Europa in de Middeleeuwen.
Conclusie
De kruistochten hebben verschillende oorzaken en aanleidingen gehad, sommige hadden meer invloed dan andere, maar dit alles bij elkaar hebben het gekke fenomeen kruistochten veroorzaakt:
Oorzaken Aanleidingen
Tekort aan bebouwbare grond en demografische groei Oproep van Paus Urbanus II op het Concilie van Clermont-Ferrand (1095)
Religieus enthousiasme Predikers als Peter van Amiens bewerken het volk
Verval Islamitisch Rijk
Opkomst Ridderstand
Overschot aan mensen en Producten
Religieuze opleving
Wat hebben de kruistochten opgeleverd?
De meeste kruistochten hebben uiteindelijk niets opgeleverd, met uitzondering van de eerste, onder andere de verovering van Antiochië.De kruistochten zijn dus eigenlijk een vroege vorm van het moderne begrip `zinloos geweld` geweest.
Bronvermelding
1) titel: De wereld veroverd
auteur(s): Bernard Planche, Francois Place
soort: Boek
2) titel: Domweg gelukkig, in de Dapperstraat
auteur(s): C.J. Aarts, M.C. van Etten
soort: Gedichtenbundel
3) titel: Jij en de geschiedenis
auteur(s): Mike van de Vijver
soort: Boek
4) titel: Atlas van de middeleeuwen
auteur(s): Donald Matthew
soort: Boek
5) titel: Atlas van de wereld geschiedenis
auteur(s): Lisa Miles
soort: Boek
6) titel: van Dale groot woordenboek der Nederlandse Taal
auteur(s): een hele redactie
soort: Woordenboek
7) titel: Encarta Encyclopedie 98
auteur(s): onbekend
soort: Cd-rom, Encyclopedie
8) De volgende Internet pagina`s hebben we gebruikt:
www.archief.nl
www.schrijversnet.nl
Inhoudsopgave
Titel: Pagina:
Inhoudsopgave 1
Inleiding 2
Oorzaken van Kruistochten 2
Volkskruistochten 3
Kinderkruistochten 3
Ridderkruistochten 4
Verschillende ridderorders 4
Eerste Kruistocht 4
Tweede Kruistocht 5
Derde Kruistocht 5
Vierde Kruistocht 6
Vijfde Kruistocht 6
Zesde Kruistocht 6
Zevende Kruistocht 7
Achtste Kruistocht 7
Overwinning van de Islam 7
Chronologisch Overzicht 7
Latere kruistochten 8
Invloeden en Gevolgen 8
Eigen Mening 9
Conclusie 9
Bronvermelding 10
Inleiding
Het Van Dale woordenboek kent twee omschrijvingen van kruistochten. De ene is: `Georganiseerd, heftig of vurig optreden van een groep personen tegen iets dat zij verkeerd, ofwel voor iets dat zij goed achten. ` Wij gaan het echter hebben over de andere betekenis van het woord namelijk: `Naam voor de van het einde der elfde tot het einde der dertiende eeuw door de Christenen van West-Europa ondernomen gewapende tochten naar het Heilige Land, om de heilige plaatsen op de Mohammedanen te veroveren. `
Maar ook in dit soort religieuze kruistochten kunnen we weer twee soorten ontdekken. Allereerst kruistochten in de ruime zin. De definitie daarvan luidt: Alle militair georganiseerde ondernemingen tegen de vijanden van het rooms-katholieke geloof. Onder vijanden worden onder andere de Albigenzen en de Hussieten gerekend. Er is echter één vijand waar de kruidtochten meestal tegen gericht waren; de Mohammedanen. Als we van kruistochten in de engere zin spreken gaat het dan ook om kruistochten tegen deze Islamieten.
Kruistochten zijn de verschillende tochten die westerse krijgers van de 11de tot de 13de eeuw ondernamen voor het behoud van de heilige plaatsen in Palestina tegen de Islam.
Ook in deze vorm van kruistochten zijn weer verschillende groepen te ontdekken. In de volgende paragraven wordt hier dieper op ingegaan.
Oorzaak van Kruistochten
De meest algemene verklaring voor kruistochten is een religieus enthousiasme, dat een uitlaatklep nodig had. Dat kreeg het door een Heilige Oorlog. Hoewel deze verklaring juist is, is het niet de enige oorzaak. Het Islamitische Rijk heeft in de loop van de zevende eeuw de Middellandse Zee veroverd. Dit betekende het einde van het vroegere Romeinse Rijk. Hierdoor raakte de handel in Europa achterop. Dit kon alleen hersteld worden als men dit gebied weer heroverde. Toen in de tiende eeuw het Islamitische rijk in verval raakte lagen er mogelijkheden voor de Europeanen. Dat deze ook echt benut werd en lag aan de destijds heersende overschot aan mensen en producten. Hierdoor was er een tekort aan bebouwbare grond en demografische groei ontstaan. Bovendien vond rond deze tijd een sterke opkomst van de ridderstand plaats. Dit zorgde ervoor dat er genoeg ridders waren om deel te nemen aan de kruistochten. Deze ontwikkelingen én de religieuze herleving in die tijd (met als centrum het stadje Cluny in Frankrijk) droegen bij aan het ontstaan van de kruistochten. Dit alles heeft ertoe geleid dat de oproep van Paus Urbanus II op het concilie van Clermont-Ferrand (27 november 1095) gehoor vond. Deze oproep was het startsein voor de eerste kruistochten.
Volkskruistochten
De oproep van Urbanus vond als eerste gehoor bij het gewone volk. Kruistochtpredikers als Peter van Amiens, ook wel Peter de Kluizenaar genoemd, bewerkten het volk en zo ontstond de eerste (volks) kruistocht. Deze Kruistocht wordt ook wel de Boerenkruistocht genoemd. De deelnemers waren vooral boeren en kleine burgers. Omdat iedere leiding ontbrak bereikte slechts een klein deel het doel, de Heilige Stad Constantinopel, het huidige Istanboel. Het grootste deel van het leger kwam om in Hongarije. Peter van Amiens overleefde de catastrofe en maakte vervolgens de Ie Kruistocht mee. In 1099 keerde hij terug en stichtte een klooster in Neufmoûtier. Later zouden er nog enkele spontane volkskruistochten ontstaan. Één van de bekendste daarvan zijn de kinderkruistochten.
Kinderkruistochten
De hele kinderkruistochten (1212) zijn in de loop der jaren een fenomeen geworden. Dit begon al in de middeleeuwen waarin kroniekschrijvers deze optocht vaak als uitgangspunt voor een verhaal kozen. Dit is eigenlijk nooit meer anders geweest. Het bekendste boek dat bijna iedereen heeft gelezen is `Kruistocht in Spijkerbroek` van Thea Beckman (zie foto).
Met dit gegeven in je achterhoofd is het dan ook niet verwonderlijk dat het verhaal in de loop der tijd behoorlijk is aangepast, veranderd en overdreven. Wat in de meeste boeken hierover centraal staat is het vreselijke lijden van de immense grote groepen kinderen. Dit klopt echter niet. De deelnemers aan de kinderkruistochten waren geen kinderen! Het waren vooral boeren en jonge arme burgers die een uitvlucht zochten, weg van de dagelijkse ellende. Het verhaal dat het kinderen waren, en hiermee dus ook de naam Kinderkruistocht, is in de Middeleeuwen ontstaan. Dit is niet zomaar gebeurd, dit is het gevolg van de foute vertaling van het Latijnse woord pueri.Dit woord gebruikte men vroeger niet om een leeftijd maar om een afkomst aan te duiden (met name horigen uit de klasse van de landarbeiders en de herders). Later is het woord echter gebruikt om ook jonge kinderen mee aan te duiden. Reeds bij de middeleeuwse kroniekschrijvers is de legende ontstaan dat het kinderen betrof.
Eigenlijk is Kinderkruistocht dus een populaire benaming voor de volkskruistochten in 1212.
De eerste kinderkruistocht werd gevormd door een Duitse en wellicht ook Franse groep. Er waren enige duizenden, voornamelijk jonge mannen en vrouwen uit verpauperde agrarische gezinnen, deelnemers. De aanvoerder van de Duitse
groep was een jonge profeet, Nikolaas, die voor de deelnemers Gods stem vertolkte. De route ging langs de Rijn naar de Elzas. Volgens sommige bronnen staken ze vandaar uit de Alpen over en arriveerden ze op 20 augustus in Piacenza. Andere, oudere, bronnen geven een route door Zwaben, Beieren en Oostenrijk en vervolgens, via de Brennerpas, Lombardije. Op 25 augustus kwamen de kruisvaarders in Genua aan. Daar splitste de groep zich. Sommigen bleven in Genua, anderen trokken verder naar Marseille en Rome. Slechts een klein aantal werd ingescheept, waarschijnlijk naar Marseille, en werd door piraten gevangen genomen en als slaven aan de Saracenen verkocht.
In hetzelfde jaar deed ook Franciscus nog een poging maar ook deze liep op niets uit.
Hoewel de kruistocht dus niet uit kinderen bestond staat wel vast dat het geen pretje geweest is.
Ridderkruistochten
Ridderkruistochten waren over het algemeen veel beter georganiseerd dan Volkskruistochten. Ridderkruistochten zijn later begonnen dan Volkskruistochten, het duurde namelijk langer voordat al die verschillende ridderordes georganiseerd waren. De eerste ridderkruistocht begon pas in 1096 terwijl de eerste volkskruistocht al in 1095 plaats vond.
De ridders waren beter bewapend, beter voorbereid als het gewone volk. Dit was (zo leert de geschiedenis ons) echter geen garantie voor het slagen van zo`n kruistocht.
Verschillende Ridderorders
Zoals al eerder vermeld, bestonden de deelnemers aan ridder(!)kruistochten uit ridders. Iedere ridder behoorde tot een ridderorde. In die tijd waren er veel ridderorders. Elke ridderorde had zijn eigen symbool. Hieronder volgen de vijf belangrijkste geestelijke ridderorden en hun wapen:
1: Sint Jacob en het zwaard
2: Maltezerorde
3: Tempeliers
4: Ridders van het Heilige Graf
5: Teutonen
I Ridderkruistocht (1096-1099)
Deze kruistocht stond onder de algemene geestelijke en politieke leiding van de pauselijke legaat Adhemar van Monteil bisschop van Le Puy. Vier verschillende legers trokken langs verschillende plaatsen naar Constantinopel.
Godfried van Bouillon (Hertog van de NederLotharingen) was de leider van het Lotharingse leger, Bohemud van Tarente was de leider van de Noormannen van Zuid-Italië, Raymond van Toulousse was de leider van het leger van de Provençalen en Robert van Normandië en graaf Robert II van Jeruzalem waren de leider van de ridders uit Noord-Frankrijk en Vlaanderen.
Eind 1096 kwamen ze in Constantinopel aan, daar echter wilde Alexius I hen niet overzetten naar klein Azië voordat de kruisvaarders hadden beloofd de macht van de keizer over de heroverde gebieden daar te erkennen. In mei 1097 kwam het leger in beweging in Anatolië en ging vervolgens verder naar Antiochië, daar kwamen ze aan in oktober 1097 en werd pas veroverd op 3 juni 1098. Ondertussen waren de Frankische baronnen het oneens geworden en was Boudewijn van Boulogne in Edessa gaan wonen en had daar een graafschap gesticht.
Bohemund van Tarente en Raimond van Toulousse hadden ruzie over het bezit van Antiochië. Pas in januari 1099 konden ze pas verder naar Jeruzalem trekken, maar dat was intussen van Egypte geworden.
II Ridderkruistocht (1147-1149)
Deze kruistocht werd noodzakelijk gehouden voor de verovering van Edessa door de Islamitische leider Zengi in 1144. Hij werd in het Westen aangezet tot de Christelijke leer door Bernardus van Clairvaux en in tegenstelling tot de eerste kruistocht namen bij deze ook keizer Koenraad III en koning Lodewijk VII van Frankrijk zelf deel aan de krijgsverrichtingen. Het Duitse leger dat eerst naar Klein-Azië was getrokken kreeg een nederlaag bij Doryleum op 26 oktober in 1147 en het leger was verder van weinig nut. Lodewijk VII trok naar Antiochië waar hij door Raymond van Politiers (vorst van Antiochie) werd gewezen op het grote gevaar van Noer al-Din. De koning had geen zin om zich voor Raymond in te spannen ondanks dat hij een goede band had met de beroemde Eleonora van Aquitanië (de koningin) zette hij de tocht voort. Na een uitgestorven leger trokken de kruisvaarders richting huiswaarts. Noer al-Din maakte hier gebruik van en veroverden Antiochië en alle andere steden ten oosten van Orontes.
III Ridderkruistocht (1189-1192)
In 1171 werd het Egyptische rijk der Fatimiden veroverd door Saladin (generaal van Noer al-Din). Hierdoor was er een einde gekomen aan een schisma tussen Egypte en Syrië in het Islam. De kruisvaarders lagen nu ingesloten in een aaneengesloten rijk. Na de dood van Noer al-Din in 1174 werd Saladin de machtige en bekwame leider van dit rijk. Hij veroverde de ene na de andere stad, bijvoorbeeld Damascus al in 1174 en op 2 oktober 1187 ook Jeruzalem. Slechts drie steden en een paar vestigingen bleven in handen van de westerse landen.
Paus Clemens III riep het Christendom nog een keer op voor een kruisvaart, de drie belangrijkste leiders voor deze tocht waren: keizer Frederik I Barbarossa, Filips II August en Richard Leeuwenhart. het Duitse leger kwam nu voor het eerst aan in Klein-Azië, maar Frederik Barbarossa verdronk in de Selef op 10 juni 1190 en daardoor viel het Duitse leger uiteen. De Franse en de Engelse koningen kwamen in overeenstemming en veroverden zo Akko in 1191, tijdens deze verovering stierf de Vlaamse graaf Filips van de Elzas (1 juni 1191). Filips August trok zich terug vanwege de aanhoudende botsingen met Richard Leeuwenhart. Richard veroverde vervolgens een deel van de kuststreek dat het koninkrijk Akko zou vormen, maar het lukte hem niet om Jeruzalem van Saladin te veroveren. Hij kreeg in Jeruzalem alleen de vrije toegang voor de christenen tot de heilige plaatsen. De derde kruistocht had met name voor de joodse bevolking van Engeland tragische gevolgen, vooral in Lynn, Norwich, Stamford en York waar vele mensen de dood beven de christelijke doop verkozen.
IV Ridderkruistocht (1202-1204)
Deze kruistocht werd door de Venetiaanse dode, Enrico Dandolo en voor de volledige politieke doeleinde gebruikt. Een van de belangrijkste gevolgen van de vestigingen van de westerse staatjes in het Oosten was geweest dat Venetië, Genua en Pisa er handelskantoren hadden opgericht die een bloeiende specerijenhandel onderhielden.
De vierde kruistocht was gehouden op het initiatief van Innocentius III en stond onder leiding van Bonifatius van Montferrat, Simon van Montfort, Villehardouin en Boudewijn IX (graaf van Vlaanderen en Henegouwen). Men veroverde voor Venetië de stad Zara in Dalmatië en ging op het voorstel van de troonpretendent in om zich te mengen in de opvolging te Constantinopel. De kruisvaarders veroverden de stad op 12 april 1204 en ze verkozen Boudewijn IX tot de eerste keizer van het Latijnse Keizerrijk, dat tot 1261 zou standhouden. Venetië verkreeg zeer grote handelsvoordelen en tevens de hegemonie over de Middellandse zee, aan Jeruzalem dachten ze niet meer.
V Ridderkruistocht (1217-1221)
De paus nam in deze toestand geen genoegen en het Concilie van Lateranen besloot in 1215 tot een nieuwe kruistocht. De belangrijkste leiders waren Andreas II,(koning van Hongarije)
en Leopold VI (hertog van Oostenrijk). Zij kwamen aan in Akko, waar de koning Jan van Brienne hen overhaalde de oorlog te verleggen naar Egypte. De kruisvaarders maakten een plan voor de belegering voor de aanval op Damiate, dat in november 1219 zich moest overgeven. Hierbij onderscheidde de Hollanders zich onder graaf Willem I en onder Jan van Brienne. Jan van Brienne wilde op het voorstel van Egypte ingaan, Damiate ruilen tegen Jeruzalem, maar de pauselijke legaat Pelagus verzette zich hiertegen. De kruisvaarders trokken in 1221 op tegen Caïro, maar slaagden niet in hun opzet. de sultan liet hun ongedeerd vertrekken, als zij Damiate prijsgaven.
VI Ridderkruistocht (1228-1244)
In 1225 was de Duitse keizer Frederik II in het huwelijk getreden met de dochter van Jan van Brienne. Ter gelegenheid van dit huwelijk beloofde hij aan de paus een kruistocht te zullen ondernemen. Frederik de II wilde deze kruistocht maken door een compromispolitiek ten opzichte van de Islam de heilige plaatsen definitief opstellen voor het westen. Hij vertrok eindelijk in 1228 met zijn leger naar het Oosten; hij sloot op 11 februari 1229 de Vrede van Jaffa met de Egyptische sultan, die de Christenen inderdaad een ruime bewegingsvrijheid gaf in Palestina. Frederik II liet zich op 12 maart 1229 tot koning van Jeruzalem kronen, wat bij de Frankische heren daar een geweldige reactie losmaakte. De Europese strijd tussen Welfen en Ghibellijnen kreeg nu een verlengstuk in het Oosten, wat erg nadelig zou zijn voor de strijd tegen de Islam. In 1244 ging Jeruzalem definitief voor het westen verloren.
VII Ridderkruistocht (1248-1254)
Alleen Lodewijk IX van Frankrijk wilde de toestand van Palestina verbeteren, dus hij vertrok vanuit Aigues-Mortes in 1248 samen met de Vlaamse graaf Willem van Dampierre en veroverde in 1249 de Egyptische stad Damiate. Het kruisleger werd overheerst door ziekte en heimwee en werd zo dus verslagen bij Mansoerain 1250. Lodewijk IX werd met zijn leger gevangen genomen en tegen een enorm losgeld vrijgelaten. Terwijl de meeste kruisvaarders toen huiswaarts keerden, ging Lodewijk IX naar Syrië, waar hij vervolgens vier jaar op versterking wachtte en de kuststeden in staat van verdediging bracht. Hij stuurde de Vlaamse franciscaan Willem van Ruysbroeck naar Möngke (de grote chan der Moluken) daar moest hij een bondgenootschap tegen de Islam tot stand brengen (1253-1254), maar dit mislukte dus keerde de koning terug naar Frankrijk.
VIII Ridderkruistocht (1270)
Na het vertrek van de kruisvaarders hadden de Manelukken daar gebruik van gemaakt en konden ze zo de laatste steunpunten in het Oosten veroveren. ze konden hiervan gebruik maken, omdat de Westerlingen steeds erge ruzies hadden, het waren ruzies tussen de Venetianen en de Genuezen. In 1265 vielen Caesarea en Arsuf in handen van de Islam en in 1266 Jafa en in 1268 viel Antiochië nog in handen van de Islam. Lodewijk IX maakte zich nogmaals klaar om terug naar Frankrijk te gaan. Zijn broer Karel van Anjou (pas koning van Napels geworden) haalde hem over om naar Tunis te zeilen. de koning deed dat en vertrok op 4 juli vanuit Aigues-Mortes samen met Gwijde van Dampierre, maar Lodewijk IX overleed tijdens de belegering in Tunis. Kroonprins Eduard van Engeland wilde graag in het bezit komen van Palestina, hij kon slechts een wapenstilstand bereiken (1272).
Overwinning van de Islam
Konden de ridderorden de enclaves handhaven? Nee, dat konden ze niet. In de steek gelaten door het Westen, konden de ridderorden de christelijke enclaves niet langer houden tegen de steeds toenemende druk van de Islam. Alle kruisvaarders vestigingen vielen. Het sterke Krak des Chevaliers (van de Hospitaalridders) viel in 1271, Tripoli in 1289, Sidon en Beyrouth, Tyrus en Akko ten slotte in 1291.
Chronologisch Overzicht
1095 (27 nov.): Oproep tot kruistochten Paus Urbanus II
1095: Eerste Kruistocht, de Boerenkruistocht
1096-1099: De Eerste kruistocht
1147-1149: De Tweede Kruistocht
1189-1192: De Derde Kruistocht
1202-1204: De Vierde Kruistocht
1209-1229: De kruistocht tegen de Albigenzen in Frankrijk
1212: Kinderkruistochten
1217-1221: De Vijfde kruistocht
1225: Duitse keizer Frederik II trouwt met dochter van Jan van Brienne
1228: Begin Zesde Kruistocht
1229 (11 febr.): Vrede van Jaffa
1229 (12 mrt.): Frederik II koning van Jeruzalem
1244: Jeruzalem definitief voor het Westen verloren (is einde 6e Kruistocht)
1248-1254: Zevende Kruistocht
1265: Caesarae en Arsuf in handen van de Islam
1266: Jaffa in Islamitische handen
1268: Antiochië in handen van de Islam
1270: Achtste Kruistocht
1271: Val van Krak des Cheveliers
1272: Wapenstilstand tussen Christenen en Islamieten
1289: Val van Tripoli
1291: Val van achtereenvolgens: Sidon, Beyrouth, Tyrus en ten slotte Akko
1344: Verovering van Smyrna
1365: Verwoesting van Alexandrië door Peter I van Cyprus
1453: Turken veroveren Constantinopel
1571: Grote Christelijke overwinning van Lepanto
1683: Ontzet van Wenen
Latere Kruistochten
Hoewel de kruistochten in 1291 met de val van Akko ten einde waren, bleef het idee nog lang de gemoederen van vele westerse vorsten boeien. In de 14e eeuw werd Smyrna (1344) veroverd door het Christendom. Peter I van Cyprus verwoestte Alexandrië (1365). Daarna werden de Turken echter zo sterk dat de uitbreiding van dat rijk niet meer te stoppen was. De projecten van Filips de Goede en van Paus Pius II bleven hierdoor onuitgevoerd. Na de overwinning van de Turken op Cyprus volgde in 1571 de grote Christelijke overwinning van Lepanto in 1571. Samen met het ontzet van Wenen in 1638 was dit de laatste uiting van het kruisvaarders ideaal. Slechts één ridderorde bleef intact. De hospitaalridders bleven de strijd tegen de Turken en later tegen de Barbarijse zeerovers voortzetten. Eerst deden ze dit vanuit Rhodos, later vanuit Malta.
Invloeden en Gevolgen
De kruistochten hebben veel invloed gehad op de geschiedenis. Toch is het moeilijk te zeggen hoeveel precies. Dat heeft als oorzaak dat vaak heel moeilijk is vast te stellen of iets echt een gevolg van de kruistochten is, of iets alleen maar is versneld onder de invloed van de kruistochten. En of iets zonder kruistochten ook wel gebeurd was. Een zeer duidelijk gevolg van de Kruistochten is de Jodenvervolging (in de middeleeuwen, zeker niet door o.a. Hitler!). Na de Eerste Kruistocht zijn vele Joodse gemeenschappen in Duitsland, Bohemen en Jeruzalem vervolgd. Na de Derde Kruistocht hebben in Engeland zeer veel van deze afschuwelijke vervolgingen plaats gevonden.
De grotere mobiliteit van mensen en goederen aan het eind van de middeleeuwen is zonder twijfel ook een gevolg van de Kruistochten.
Iets dat ook onomstreden met de kruisvaarders politiek te maken heeft gehad is de verzwakking van het Byzantijnse Rijk. In hoeverre is echter discutabel.
Ook discutabel is de relatie tussen kruistochten en onder meer; de herontdekking van Aristoteles, de Provençaalse lyriek en de Islamitische hofpoëzie.
Wel brachten de Kruisvaarders veel Arabische uitvindingen naar West-Europa. Enkele voorbeelden zijn de al-oed, de voorloper van de gitaar en vele boeken.
Eigen Mening
Hadden de kruisvaarders het recht om oorlog te voeren en dat dan goed te praten met hun godsdienst?
Wij vinden dat ze dat recht niet hadden. Het Christendom is tegen oorlog en geweld, dus zijn ze tegen iedere vorm van oorlog. Ook vinden ze alle mensen gelijk. Maar ze staan wel toe, sterker nog ze moedigen het aan, dat christenen oorlog voeren tegen de Islamieten.
Wij vinden dus dat ze zich niet mogen verschuilen achter hun godsdienst, want wat is die nu waard als ze afwijken van hun principes, want in feite is het christendom tegen oorlog en hun praten het goed via het christendom.
We vinden ook dat de christenen het Heilige Land niet mogen opeisen, want het is ook belangrijk voor het Jodendom en voor de Islamieten. Zij hechten er evenveel belang aan. Ze zouden het beter samen kunnen delen, want dan is het eerlijk verdeeld.
Met de kruistochten hebben veel onschuldige mensen geleden onder het geweld van zowel de Christenen als de Islamieten. Dat kan nooit de bedoeling van een godsdienst zijn.
Het enige voordeel dat de kruistochten hebben gehad is dat ze hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van West-Europa in de Middeleeuwen.
Conclusie
De kruistochten hebben verschillende oorzaken en aanleidingen gehad, sommige hadden meer invloed dan andere, maar dit alles bij elkaar hebben het gekke fenomeen kruistochten veroorzaakt:
Oorzaken Aanleidingen
Tekort aan bebouwbare grond en demografische groei Oproep van Paus Urbanus II op het Concilie van Clermont-Ferrand (1095)
Religieus enthousiasme Predikers als Peter van Amiens bewerken het volk
Verval Islamitisch Rijk
Opkomst Ridderstand
Overschot aan mensen en Producten
Religieuze opleving
Wat hebben de kruistochten opgeleverd?
De meeste kruistochten hebben uiteindelijk niets opgeleverd, met uitzondering van de eerste, onder andere de verovering van Antiochië.De kruistochten zijn dus eigenlijk een vroege vorm van het moderne begrip `zinloos geweld` geweest.
Bronvermelding
1) titel: De wereld veroverd
auteur(s): Bernard Planche, Francois Place
soort: Boek
2) titel: Domweg gelukkig, in de Dapperstraat
auteur(s): C.J. Aarts, M.C. van Etten
soort: Gedichtenbundel
3) titel: Jij en de geschiedenis
auteur(s): Mike van de Vijver
soort: Boek
4) titel: Atlas van de middeleeuwen
auteur(s): Donald Matthew
soort: Boek
5) titel: Atlas van de wereld geschiedenis
auteur(s): Lisa Miles
soort: Boek
6) titel: van Dale groot woordenboek der Nederlandse Taal
auteur(s): een hele redactie
soort: Woordenboek
7) titel: Encarta Encyclopedie 98
auteur(s): onbekend
soort: Cd-rom, Encyclopedie
8) De volgende Internet pagina`s hebben we gebruikt:
www.archief.nl
www.schrijversnet.nl