Spreekbeurt: Piano
Hoofdstukindeling
1. De geschiedenis van de piano
2. Hoe werkt een piano.
3. Hoe een piano gemaakt wordt.
4. Een aantal componisten
5. Het interview met de pianostemmer.
Hoofdstuk 1
De geschiedenis van de piano
In 1698 begon de Italiaanse klavecimbelbouwer Bartolommeo Cristofori aan een nieuw toetsinstrument te werken. Hij wilde een instrument maken dat zowel hard als zacht kon klinken, wat het klavecimbel niet kon. In 1709 was het instrument klaar en hij noemde het eenvoudigweg gravicembalo col piano e forte (=klavecimbel met zacht en hard). Later werd het instrument bekend als pianoforte of fortepiano en nog later gewoon piano.
E?n van Cristofori’s problemen was dat hij moest proberen te voorkomen dat de hamer die de snaar had geslagen, terug zou veren en de snaar nog eens zou raken. Daartoe ontwierp hij een mechaniek dat we tegenwoordig “echappement” noemen.
In 1732 publiceerde de componist Lodovico Giustini twaalf sonates, de eerste muziek die voor het nieuwe instrument werd geschreven. In de verschillende sonates geeft hij precies aan waar er hard en zacht moet worden gespeeld.
Het nieuwe ontwerp van Silbermann
Crisofori’s uitvinding kreeg grote bekendheid en spoedig begonnen ook andere instrumentmakers piano’s te bouwen. In Duitsland toonde de orgelbouwer Gottfried Silbermann trots zijn net voltooide piano aan Bach, maar Bach vond het instrument maar niks want de hoge tonen waren te zwak (te laag) en de aanslag te zwaar. Dat vond Silbermann zo erg dat hij zelfs de piano met de hakbijl heeft vernietigd. Daarna maakte Silbermann een piano met een lichtere aanslag, en toen Bach daarop speelde was hij heel wat beter te spreken.
Tafelpiano
De eerste piano’s waren “vleugels”, grote instrumenten met snaren die recht van de speler afliepen. Het waren mooie meubels, maar ze namen wel veel plaats in. Daarom begonnen Duitse bouwers kleinere instrumenten te maken, zogenaamde “tafelpiano’s. Deze werden vooral in Engeland zeer geliefd toen Johannes Zumpe , een leerling van Silbermann, zich in 1760 in Londen vestigde. Zumpe werd zo beroemd als pianobouwer, dat ook mensen in Frankrijk en zelfs in Amerika zijn instrumenten kochten. Het waren vooral de tafelpiano en de populariteit ervan in Amerika die de aanleiding vormden voor nog een belangrijke verbetering van het instrument.
Het ijzeren raam en het rechterpedaal
Pianosnaren worden gespannen op een harpvormig raam. In vroegere instrumenten was het raam van hout en verstevigd met metaal. Maar door het klimaat in Amerika zette het houten raam uit en kromp het ook steeds weer, zodat de snaren vlug ontstemden. In 1825 kwam Alpheus Babcock, een pianobouwer in Boston op het idee om het raam helemaal van metaal te maken. Een metalen raam “werkt” minder dan een houten zodat het instrument beter op toon blijft.
Dit bleek een goed gedachte te zijn, zodat tenslotte alle piano’s een metalen raam kregen. Een gietijzeren raam is tegenwoordig vooral van belang in vleugels, waarvan de snaren een totale spanning van soms wel 20.000 kilo moeten verdragen. Maar als er een gietijzeren raam gebruikt wordt kunnen de snaren ook dikker en steviger zijn, waardoor de klank van het instrument verbetert.
Tegen het einde van de 18de eeuw was Londen een voornaam centrum van de piano-industrie geworden. In 1783 introduceerde de Britse firma Broadwood een uiterst belangrijk onderdeel na de moderne piano, namelijk het rechterpedaal, waarmee de dempers van de snaren worden afgetild zodat de snaren langer blijven doorklinken.
Uiteindelijk werd dit in alle piano’s gebouwd. Later kwam er nog een linkerpedaal bij, waarmee de klank juist zachter wordt gemaakt.
Rechtopstaande piano
Na het succes van de tafelpiano probeerden de bouwers nu de klank van een vleugel te krijgen uit een instrument dat minder ruimte in beslag zou nemen. De eenvoudigste manier was om de snaren mechaniek van de vleugel recht overeind te zetten. Het resultaat was de hoge “giraffepiano”, maar die zag er in een kleine kamer lelijk en onhandig uit. In 1811 bedacht de Londense bouwer Robert Wornum een beknopter ontwerp, en daarna werden alle rechtopstaande piano’s volgens dit model gebouwd.
Kruissnarige piano
Een ander idee om de klankkwaliteit te vergroten kwam uit Frankrijk: als de hoge en de lage snaren dwars over elkaar heen lopen, kunnen kleine rechtopstaande piano’s toch behoorlijk lange snaren bergen. Hoe langer de snaren zijn, des te groter is de toon van het instrument. Later werd dit idee ook toe gepast voor vleugels, en u zijn alle piano’s “kruissnarig “.
Hoofdstuk 2
Hoe werkt een piano
Je zou een piano ook een snaarinstrument kunnen noemen, omdat de klank ervan ontstaat doordat snaren in trilling worden gebracht. Maar volgens de gebruikelijke indeling hoort hij thuis in de familie van de toetsinstrumenten.
Het mechaniek van de piano zorgt ervoor dat bij het indrukken van een toets een vilt bekleed hamertje tegen de snaren wordt geslagen. De klank van het instrument – rond en vloeiend of scherp en stotend - hangt vooral af van de snelheid van de hamer. Bij een zwaar werkend mechaniek moet je hard op de toetsen drukken; bij een licht werkend mechaniek wordt de aanslag minder zwaar, maar als het mechaniek te licht werkt kan het een oppervlakkige aanslag veroorzaken. Het is heel belangrijk dat elk hamertje het juiste gewicht heeft en op even grote afstand van de snaar staat, anders raakt de totaalklank uit evenwicht.
De klank die door trillende snaren ontstaat wordt versterkt weergegeven door een houten zangbodem. Ook de houten kast werkt daaraan mee. Als de houten deksel wordt opgeklapt, komt er natuurlijk meer geluid naar buiten.
De klanken van de piano worden gemaakt door een slimme constructie van hamertjes die in beweging worden gebracht door het indrukken van de toetsen.
De hamerconstructie bestaat uit 80 tot 90 onderdeeltjes.
De speler kan 8 tot 10 keer per seconde de toets herhalen.Als je de toets ingedrukt houd word de demper van de snaar af gehaald en dan klinkt de klank door.
Je hebt ook een klankkast die zorgt er voor dat de klanken er mooi uit komen.
De snaren zitten vast aan een stemblok.
De snaren zijn in twee verschillende groepen verdeelt de bassnaren en de mediumsnaren.
De stemmer doet eigenlijk niks anders dan aan een soort schroefjes draaien met een stemsleutel.
Hoofdstuk 3
Hoe een piano gemaakt wordt
Piano’s zijn er in verschillende soorten en maten, van de kleine rechtopstaande voor huiselijk gebruik tot de grote concertvleugel. Het grootste onderdeel is het gietijzeren raam, maar het belangrijkste is het mechaniek, waarvan alle onderdelen soepel moeten werken en goed moeten zijn afgesteld.
Het houten raam, waartegen de zangbodem komt te liggen ,is gemaakt uit dikke balken van hardhout dat lange tijd heeft moeten drogen.
De ongeveer 1 cm dikke zangbodem (1), die bestaat uit aaneengelijmde, dunne plankjes van gedroogd naaldhout, wordt rechtop tegen het houten raam geplaatst.
De hardhouten kammen (2), die op de zangbodem zijn gelijmd, brengen de trillingen van de snaren over op de zangbodem.
De pedalen (3) werken met behulp van hefbonen en stangen.
Het onregelmatig gevormde ijzeren raam (4) is in ??n gietvorm gegoten.
De snaren (5) lopen van af de stemschroeven (6) via de metalen stiften op de houten kammen naar de uiteinden, waar ze met stalen aanhangstiften (7) op het ijzeren raam zijn vastgezet.
De toetsen worden op hun plaats gehouden door twee metalen pinnen, piloten (8), die onderaan een vilten schijfje hebben.
De hamerkoppen (9) bestaan uit een houten kern die met vilt is bekleed.
De toetsen (10), gemaakt van een lichte, zachte houtsoort, worden gezaagd uit een enkel stuk gelaagd hout. Op de witte toetsen zat vroeger een platje ivoor en op de zwarte ebbenhout, maar nu is dat alleen nog kunststof.
Hoofdstuk 4
Een aantal componisten
D. Scarlatti 1685-1757
Tegenwoordig noemen we Domenico Scarlatti’s klavecimbelwerken sonates. Hijzelf noemde ze essercizi (=oefeningen). Sommige zijn heel moeilijk te spelen, zoals deze op de cd, die hij misschien voor zichzelf schreef om uit te voeren op een concert.
Cd 1: Sonate in f, K183, Allegro
J.S. Bach 1685-1750
Bach schreef zijn “Italiaans Concert”in 1735. Het is voor klavecimbel alleen; dat is tamelijk ongewoon, want Bachs concerten zijn meestal met orkestbegeleiding.
Cd 2: Italiaans concert, BWV 971, Allegro
Cd 3: idem, Andante
Cd 4: idem, Presto
Mozart 1756-1791
Mozart speelde op zijn 4de jaar zijn eerste etudes.
Mozart schreef deze bekende variaties (wij kennen de melodie van “Altijd is Kortjakje ziek”), in 1778.
Cd 5 t/m 17: Twaalf variaties op “Ah! Vous dirai-je, Maman”, KV 265
Beethoven 1770-1827
Beethoven schreef de sonate (nr. 14) in 1801. De title Mondschein werd gegeven door de Weense dichter Heinrich Rellstab. Hij zei dat het eerste deel hem deed denken aan het maanlicht op het rimpelende oppervlak van het Meer van Luzern in Zwitserland.
Cd 18: Pianosonate nr. 14 cis, opus 27 nr. 2
Schubert 1797-1828
Schubert schreef 8 improptu’s in de laatste twee jaar van zijn leven; enkele ervan werden pas na zijn dood gepubliceerd. Een impromptu is een licht en spontaan stuk, meestal voor piano.
Cd 19: Impromptu in As, opus 53
Chopin 1810-1849
Deze polonaise, geschreven in 1842, droeg Chopin op aan de Parijse bankier Auguste Leo. Het magisch karakter van de muziek was aanleiding voor de bijnaam (hero?sch betekent heldhaftig).
Cd 20: Polonaise nr. 6 in As, opus 53 (“de hero?sche”)
Schumann 1810-1856
Schumann schreef deze bundel van acht stukken in1837. Zoals dikwijls verzon hij de titels pas toen hij de muziek al af had. Aufschwung is stormachtige muziek, die Schumanns vurige karakter goed weergeeft.
Cd 21: Fantasiest?cke, opus 12 nr. 2
Liszt 1811-1886
Liszt was geboeid door de geschiedenis van Mazeppa, die uit zijn eigen land werd verbannen, vreselijke martelingen moest doorstaan en uiteindelijk kozakkenleider werd. Liszt schreef op dit thema verschillende stukken.
Cd 22: Mazeppa, etude transcendente nr. 4
Brahms 1833-1897
Tot Brahms bekendste pianowerken behoren de 3 rapsodie?n. De tweede schreef hij in 1879 en de derde was het laatste stuk dat hij voor de piano schreef.
Cd 23: Rapsodie in g, opus 79 nr. 2
Hoofdstuk 5
Het interview met de pianostemmer
1. Hoe bent u op het idee gekomen om piano te stemmen?
Ik ben ooit begonnen om piano’s te repareren als hobby. Toen werd er gevraagd door iemand die het al heel lang deed en heel veel al van piano’s wist en toen ben ik bij hem een beetje in de leer gegaan. Dat heeft tien jaar geduurd maar na een jaar merkte ik dat ik dat leuk vond.
2. Wat doet u als u de piano stem?
Op het simpelste gezegd zorgen dat die goed klinkt.
Elk muziek instrument waar snaren aan zitten wordt vals.
Eigenlijk een ander instrument kan ook wel vals worden zoals een fluit. Maar bij snaren kan je er wat aan doen want als je er wat harder er aan trekt dan verandert de toon hoogte en je kan ze hoger en lager stellen en dan kan je ze stellen zoals jij ze wil.
3. Heeft u wel eens een klavecimbel gestemd?
Ja, ik ben eigenlijk begonnen bij die man waarover ik vertelde omdat ik juist veel van klavecimbels wist. Ik had ze nog nooit gebouwd en die man bouwde klavecimbels en wist er niks van. Hij kon het eigenlijk heel goed maar wist eigenlijk niet wat hij deed. Ik wist dat wel en ik was heel erg benieuwd hoe dat moest en ik stem nog steeds wel klavecimbels. Een klavecimbel wordt nog sneller vals dan een piano.
4. Wat is het verschil tussen een klavecimbel stemmen en een piano?
Aan de klanken horen dat die goed klinkt is eigenlijk hetzelfde. Het is wel wat makkelijker te horen bij een klavecimbel maar veder is er niet zo veel verschil.
5. Vindt u het makkelijk om een piano te stemmen of niet?
Ik vind het leuk en alles wat je leuk vind is meestal ook makkelijk.
6. Is het mogelijk om een pijporgel te stemmen?
Ja, maar dat is heel veel werk. Als je een groot orgel in een de kerk gaat stemmen ben je met twee of drie man een paar dagen bezig.
Maar dat is heel duur daarom wordt de pijporgel maar een keer in een jaar gestemd. En een pijporgel stem je door de pijp van een orgel langer en korter te maken.
7. Heeft u wel eens een orgel gestemd?
Ja ik heb vier jaar lang een orgel gestemd in ’s Hertogenbosch samen met een vriend. Maar het is heel ander werk dan piano stemmen.
8. Is er een groot verschil tussen een klavecimbel en een piano?
Ja want het grote verschil is, dat bij een klavecimbel aan de snaren wordt getokkeld en die van een piano worden aan
geslagen.
En een klavecimbel heeft ook geen pendalen.